Kazu Krimes Graves Timor Leste & Tribunal Kriminal Internasional (ICC)

Hakerek Na’in: Timotio de Deus,S.H., Observador Lei Timor Oan
25 Setembru 2009

Artigu ida ne'e publika ona iha Timor Post (1-3 Okt. 2009) no Tempo Semanal (28 Set. no 5 Okt. 2009)

Belun lee na’in sira. Ba edisaun ohin, ha’u hakarak fahe ho ita boot sira informasaun ruma konaba Estatuta Roma ba Tribunal Kriminal Internasional ne’ebe Estadu RDTL ratifika tiha ona iha loron 6 Setembru 2002. Opiniaun Legal ne’e nu’udar analiza legal ba Estatuta Roma ne’ebe Estadu Timor Leste ratifika ona. Opiniaun Legal ida ne’e, haree husi perspektiva lei nian deit no la impede ezijensias ema barak nian konaba estabelesimentu tribunal internasional ba kazu krimes graves Timor Leste nian. Opiniaun legal ne’e nu’udar informasaun Legal Publiku atu ema hotu-hotu bele hatene no koñese.

Diak, belun lee na’in sira, tuir mai, ha’u hakarak levanta kestoins ruma relasiona ho Estatuta Roma ba Tribunal Kriminal Internasional ne’ebe durante ne’e ema barak levanta.

Saida maka Tribunal Kriminal Internasional? Tribunal Kriminal Internasional ida ne’e nia jurisdiksaun ba iha kazus saida deit? Tanba sa maka ema timor oan barak hakarak ezije tribunal ida ne’e atu harii iha Timor Leste? Saida maka naran jurisdiksaun teritorial, jurisdiksaun temporal no prinsipiu komplementariu ne’ebe regula iha lei internasional ne’e? Oinsa konaba Amnestia tuir Estatuta Roma ne’e? Se maka bele halo kapturasaun no investigasaun ba suspeitu sira? Suspeitu ida oinsa maka bele lori ba prosesa iha Tribunal Kriminal Internasional ne’e? Bele ka lae kazu krimes graves Timor leste nian ne’ebe akontese iha 1975-1999 ne’e refere ba prosesa iha Tribunal Kriminal Internasional ne’e? Tuir mai, ha’u sei hato’o informasaun ruma relasiona ho kestoins hirak ne’e bazeia ba Estatuta Roma ba Tribunal Kriminal Internasional.

1. Saida maka Tribunal Kriminal Internasional?

Tribunal Kriminal Internasional ne’e nu’udar tribunal permanente ida no iha poder atu prosekuta individuais ba krime genosidiu, krime kontra umanidade, krime funu, no krimes agresoins (maske ba momentu ida ne’e Tribunal ne’e seidauk halao nia jurisdiksaun ba krime agresaun (Artigu 1 no 5 Estatuta Roma).

Tribunal ida ne’e hahuu funsiona iha loron 1 Jullu 2002. Loron ida ne’e maka nu’udar loron ne’ebe Estatuta Roma ba Tribunal Kriminal Internasional tama iha vigor (artigu 11.1). Tuir Estatuta Roma ne’e, atu bele prosekuta deit krimes ne’ebe kometidu iha loron ou depois de loron ida ne’e. Signifika krimes graves ne’ebe akontese antes de Estatuta Roma ne’e tama iha vigor, sei la tama iha jurisdiksaun Tribunal Internasional ne’e nian tanba Tribunal ne’e sei la halao nia jurisdiksaun ho retroativa. Tribunal ne’e agora dadaun provizoriamente nia baze sei iha Hague, Netherlands (Olanda) (artigu 3.1). Maske nia baze iha Hague maibe nia jurisdiksaun bele kobre fatin ne’ebe deit.

To’o Setembru 2009, iha ona nasaun 109 maka sai membru ba Tribunal ida ne’e. Signifika nasaun hirak ne’e asina no ratifika ona Estatua Roma ne’e. The Czech Republic ratifika ona Estatuta ne’e iha loron 21 Jullu 2009 no sei sai hanesan membru ba 110 iha loron 1 Outubru 2009. No iha nasaun hamutuk 38 maka asina tiha ona Estatuta Roma ne’e maibe sira seidauk ratifika. Iha nasaun barak, inklui China, India, Russia no Estadus Unidus Amerika seidauk hakarak atu sai membru ba tribunal ida ne’e (www.icc-cpi.int) ho sira nia razoins oioin.

Tribunal Kriminal Internasional ne’e bele jeralmente halao nia jurisdiksaun ba suspeitus husi nasional Estadu Parte, krime ne’ebe alegadu akontese iha teritoriu estadu membru ne’e, ou iha situasaun ne’ebe refere ba tribunal ne’e mai husi Konsellu Seguransa Nasoins Unidas nian (artigu 12-13 Estatuta Roma). Tribunal ne’e dezeña hodi halo kompleta deit Sistema Judisiariu Nasional nian ne’ebe eziste ona: Tribunal ne’e foin maka halao nia jurisdiksaun kuandu tribunal nasional ne’e laiha ona vontade ou labele atu investiga ou prosekuta krimes ne’ebe akontese (artigu 17 no 20 Estatuta Roma). Ne’eduni, responsabilidade primeiru atu investiga no kondena krimes ne’e entrega ba estadu parte invididual maka halao (www.icc-cpi.int).

To’o ohin loron, Tribunal ida ne’e loke ona investigasaun ba situasoins haat: Northern Uganda, Republika Demokratika Kongo, Republika Afrikanu Sentral no Darfur. Tribunal ida ne’e indika ona ema na’in sanulu-resin-haat; sira na’in hitu sei libre, sira na’in rua mate tiha ona, sira na’in lima seluk oras ne’e dadaun iha kustodiu. Tribunal Kriminal Internasional ne’e nia julgamentu primeiru, halao ba Thomas Lubanga Lider Milisia ema Kongo hahuu iha loron 26 Janeiru 2009 (www.icc-cpi.int).

2. Tribunal Kriminal Internasional ida ne’e nia jurisdiksaun ba iha kazu sa deit?

Artigu 5 husi Estatuta Roma ne’e estabelese Tribunal ne’e nia jurisdiksaun ba iha grupus krimes haat, hanesan krimes graves barak ne’ebe komunidade internasional preokupa: Krimes Jenosidiu, Krimes kontra umanidade, krimes funu, no krimes agresaun. Iha Estatuta Roma nia laran defini ona ho klaru konaba krimes hirak ne’e, esetu konaba krimes agressaun maka seidauk defini klaru. Lei ne’e fornese katak Tribunal ne’e seidauk bele halao nia jurisdiksaun ba iha krime agresaun to’o iha tempu ne’ebe estadus partes konkorda ona konaba definisaun ba krime ida ne’e no estabelese kondisoins ne’ebe bele prosekuta (artigu 2-3 Estatuta Roma).

3. Saida maka naran jurisdiksaun teritorial, jurisdiksaun temporal no prinsipiu komplementariu ne’ebe regula iha lei internasional ne’e?

Jurisdiksaun Teritorial. Durante negosiasaun ne’ebe lidera ba Estatuta Roma, estadus partes barak maka argumenta katak Tribunal ne’e tenke hetan autorizasaun atu bele ezerse jurisdiksaun universal. Maibe proposta ne’e la passa tanba opozisaun husi Estadus Unidus (www.icc-cpi.int). Kompromisu ida ne’ebe maka atinje iha momentu ne’eba maka autoriza tribunal ne’e atu ezerse nia jurisdiksaun tuir sirkumstansias limitada maka tuir mai ne’e:

• Ema ne’e akuzadu ba komete krime ida ne’e nia nasional maka estadu parte (ou ema ne’e nia estadu simu tiha ona jurisdiksaun tribunal ne’e nian;
• Krime ne’ebe alegadu kometidu iha teritoriu estadu parte ne’e nian (ou iha Estadu seluk nia teritoriu ne’ebe ema suspeitu ne’e komete krime simu tiha ona jurisdiksaun tribunal ne’e nian); ou
• Iha situasaun ida ne’ebe refere ba tribunal ne’e husi Konsellu Seguransa Nasoins Unidas nian.

Jurisdiksaun temporal. Jurisdiksaun Tribunal ne’e la aplika retroativamente: Nia so bele halo prosekusaun/prosekuta krimes ne’ebe kometidu iha loron ou depois de loron 1 Jullu 2002 ( Loron ne’ebe Estatuta Roma tama iha vigor). Kuandu Estadu ida sai parte ba Estatuta Roma depois de loron ne’e, Tribunal ne’e bele ezerse nia jurisdiksaun automatikamente ba krimes ne’ebe kometidu depois de Estatuta Roma ne’e tama iha vigor ba estadu ida ne’e (artigu 24 Estatuta Roma).

Prinsipiu Komplementariu. Tribunal Kriminal Internasional ne’e intende hanesan opsaun ida ne’ebe ikus, investigasaun no prosekusaun foin maka halao wainhira Tribunal Nasional falla. Artigu 17 Estatutu ne’e fornese katak kazu ida inadmisivel / la permite kuandu:

1. Kazu ida ne’e investiga dadaun hela husi estadu ou prosekuta hela husi estadu ne’ebe iha jurisdiksaun ba iha kazu ne’e, esetu estadu ne’e laiha vontade ou labele legitimamente halao investigasaun ou prosekusaun;
2. Kazu ne’e investiga ona husi estadu ne’ebe iha jurisdiksaun ba kazu ne’e no estadu ne’e deside tiha ona atu la prosekuta ema ne’e, esetu desizaun ne’e rezulta husi laiha hakarak/laiha vontade ou laiha kapasidade husi Estadu parte ne’e legitimamente atu prosekuta;
3. Ema ne’e hetan tiha ona julgamentu ba konduta ne’ebe sujetu husi ema ne’ebe hato’o keixa, no julgamentu husi tribunal ne’e la permitidu tuir artigu 20, paragrafu 3;
4. Kazu ida nia gravidade la sufisiente hodi justifika liutan asaun husi Tribunal.

Artigu 20 ne’ebe regula konaba prinsipiu nebis in idem, paragrafu 3, espesifika katak, ema ida hetan tiha ona julgamentu husi tribunal seluk, Tribunal Kriminal Internasional labele julga fila fali ba konduta ne’ebe hanesan esetu prosedimentus iha tribunal seluk ne’e:

• ho propozitu/objetivu atu defende ou proteje ema ne’e husi responsabilidade kriminal ba krimes ne’ebe tama iha jurisdiksaun tribunal nian;
• oinseluk, labele halao nia knaar ho independentemente ou imparsialmente tuir prosesus normas ne’ebe lei internasional rekoñese no halao ho maneira ne’ebe, iha sirkumstansias, la konsistente ho intensaun ida atu lori ema ne’e ba justisa.

4. Tanba sa maka ema timor oan barak hakarak ezije tribunal ida ne’e atu harii iha Timor Leste?

Durante Okupasaun Republika Indonesia nian iha Timor Leste, hahuu husi tinan 1975-1999 rezulta ema timor oan barak teb-tebes maka mate ona no barak teb-tebes maka terus tanba hetan tortura husi militar Indonezia sira no iha ema timor oan barak teb-tebes maka sai sobreviventes to’o agora. Ema barak maka tenke sai faluk, balun sai orfanatus no balun sai sobreviventes, tanba kauza husi atuasoins krimes husi militar Indonesia no milisias timor oan sira ne’ebe hetan suporta husi governu Indonesia hodi komete krimes graves hirak ne’e. Tanba ne’e vitimas sobreviventes, orfanatus no faluk sira ou sira nia reprezentantes sira ejize atu kazus krimes graves Timor Leste nian ne’e tenke lori ba Tribunal Internasional “ou Tribunal Nasional” hanesan konsagra ona iha artigu 160 Konstituisaun RDTL atu bele buka justisa ne’ebe justu ba sira nia kazus hirak ne’ebe akontese no rezulta sira sai vitimas husi atuasoins hirak ne’e.

5. Oinsa konaba Amnestia tuir Estatuta Roma ne’e?

Nasoins Unidas no Komunidade Internasional Kruz Vermella mantein sira nia pozisaun katak fo amnestia ba ema akuzadus ba krime funu no krimes graves sira seluk ne’e nu’udar violasaun ba Lei Internasional. Ha’u hanoin ema timor oan hotu, liu-liu ema vitimas subreviventes, orfanatus no faluk sira husi kazu krimes graves Timor Leste nian sei sente fuan kanek kuandu ema akuzadus ba krimes graves sira hetan amnestia. Graças a Deus, to’o momentu ida ne’e, iha Timor Leste, ita seidauk rona katak ema akuzadus ba krimes graves hetan ona amnestia husi estadu Timor Leste. Iha 2008, Estadu Timor Leste liu husi Prezidente Republika fo ona Indultu ba ema kondenadus ba krimes graves iha 1999. Maibe amnestia ita seidauk rona. Nune’e, Timor Oan hotu-hotu bele fiar katak ema kriminozu ba krimes graves iha Timor Leste sei la hetan amnestia husi orgaun kompetentes iha Timor Leste. Ha’u hanoin korajem ida ne’e defisil atu enfrenta realidade maibe kuandu ema hotu sai unidus no forte hodi kontra desizaun lideransa politikus sira ne’ebe kontrariu ho vontade popular nian, kontrariu ho Konstituisaun hanesan lei inan, neneik ka kleur ema barak sei hetan duni justisa ne’e tuir saida maka konsagra ona iha leis domestikas no leis internasional sira ne’ebe Estadu RDTL adopta ona.

6. Se maka bele halo kapturasaun no investigasaun ba suspeitus ba kazu krimes graves?

Iha artigu 59.1 Estatuta Roma ne’ebe regula konaba Prosedimentus Kapturasaun iha Kustodial Estadu, hateten: “Estadu Parte ne’ebe simu ona pedidu ba kapturasaun provizional (ba suspeitu/a) ou ba kapturasaun no rende imediatamente tenke hola kedan medidas hodi kaptura ema ne’ebe alegadu tuir nia leis rasik no tuir provizaun parte 9 Estatuta Roma konaba elementus krimes.” Entaun, tuir paragrafu ida ne’e, define klaru ona katak Estadu parte Estatuta Roma maka tenke halo kapturasaun ba ema alegadu / akuzadu ida kuandu hetan notifikasaun ou simu pedidu ruma husi Tribunal Kriminal Internasional ne’ebe oras ne’e dadaun baze iha Hague - Netherlands. Estatuta Roma ne’e la temi konaba Polisia Internasional maibe temi deit estadu parte. Nune’e, se ita koalia konaba kontestu Timor Leste nian, entaun PNTL maka halo kapturasaun ba ema akuzadu / alegadu ida wainhira Estadu Timor Leste simu ona notifikasaun ou pedidu kapturasaun husi Tribunal Kriminal Internasional. Saida maka akontese kuandu Estadu Parte ne’e simu ona pedidu kapturasaun ne’e husi tribunal maibe ema akuzadu ne’e la hela iha rai laran? Kooperasaun bilateral entre estadu parte ida ho estadu parte seluk liu husi tratadu extradisaun ne’e ajuda teb-tebes atu bele fasilita prosesu kapturasaun ba ema akuzadu ne’e, nune’e mos bele fasilita prosesu justisa ba ema alegadu ne’e. Oinsa konaba papel Polisia Internasional nian iha kazus hanesan ne’e? Tuir ha’u nia hanoin, wainhira iha estadu rua maka iha ona akordu extradisaun ou sai ona membru ba Polisia Internasional nian, Polisia Internasional nia papel importante teb-tebes atu bele ajuda detekta no halo kapturasaun ba ema ne’ebe hetan pedidu husi Tribunal atu bele halo kapturasaun kuandu ema suspeitu ne’e la hela iha rai laran. Konserteza, prosesu kapturasaun ba ema ida tenke kumpri ou halo tuir mos padraun internasional nian konaba oinsa halo kapturasaun ba ema alegadu ou akuzadu ida.

7. Suspeitu ida oinsa maka bele lori ba prosesa iha Tribunal Kriminal Internasional ne’e?

Ema ne’ebe sai suspeitu ba kazu krimes graves hanesan Krime Jenosidiu, krimes kontra umanidade, krime funu no krime agresaun hanesan regula ona iha artigu 5 Estatuta Roma ba Tribunal Kriminal Internasional. Krimes ne’ebe la tama iha kategoria krimes graves ne’ebe regula iha estatuta ne’e, ne’ebe la tama iha jurisdiksaun tribunal kriminal internasional ne’e sei laiha posibilidade atu lori ba julga iha tribunal internasional ne’e.

8. Bele ka lae kazu Timor Leste nian ne’ebe akontese iha 1975-1999 ne’e refere ba prosesa iha Tribunal Internasional ne’e?

Estatuta Roma ba Tribunal Kriminal Internasional ne’e hahuu adopta iha loron 17 Jullu 1998 no tama iha vigor iha loron 01 Jullu 2002. Tuir artigu 11 husi Estatuta ne’e ne’ebe regula konaba jurisdiksaun ratione temporis regula katak Tribunal Kriminal Internasional ne’e halao nia jurisdiksaun ba deit iha kazu krimes graves ne’ebe akontese iha loron ou depois de Estatuta Roma ne’e tama iha vigor.Ba estadu ne’ebe sai membru ba Tribunal Kriminal Internasional ne’e iha loron ne’ebe estatuta roma ne’e tama iha vigor ou depois de tama iha vigor Tribunal Kriminal Internasional (ICC) ne’e sei halao nia jurisdiksaun automatikamente hodi halo prosesu judisial ba krimes ne’ebe akontese iha loron ou depois de Estatuta Roma tama iha vigor iha estadu parte nia teritoriu. Maibe krimes graves ne’ebe akontese iha estadu parte nia teritoriu maibe krimes ne’e akontese tiha antes de Estatuta Roma tama iha vigor, Estatuta Roma ne’e sei la aplika retroativamente.

Timor Leste ratifika ICC ne’e iha loron 6 Setembru 2002. ICC hahuu tama iha vigor iha loron 1 Jullu 2002. Kazu Krimes graves Timor Leste nian ne’e akontese antes loron 1 Jullu 2002. Entaun tuir prinsipiu jurisdiksaun Temporal Tribunal ne’e sei la halao nia jurisdiksaun retroativamente (artigu 24 Estatuta Roma).Artigu 22 .1 Estatuta Roma regula konaba ‘prinsipiu nullum crimen sine lege’- signifikasaun husi prinsipiu ne’e atu dehan deit katak atuasaun krime ne’e konstitui tiha ona iha lei antes atuasaun krime ne’e akontese no kazu krime ne’e tama iha jurisdiksaun tribunal ne’e nian. Atuasaun krime ne’ebe akontese antes lei ne’e tama iha vigor, ema suspeitu ne’e sei laiha responsabilidade kriminal tuir Estatuta Roma ne’e (Ita boot sira bele refere mos ba artigu 31 Konstituisaun RDTL konaba aplikasaun lei kriminal). Nune’e mos artigu 23 Estatuta Roma ne’ebe regula konaba ‘prinsipiu nulla poena sine lege’. Tuir prinsipiu ne’e Tribunal bele kondena ema ida bazeia deit ba Estatuta Roma ne’e. Entaun tuir estatuta Roma ne’e, Tribunal Kriminal Internasional nia iha deit jurisdiksaun no iha poder atu bele julga deit kazu krimes graves ne’ebe akontese iha loron Estatuta Roma ne’e tama iha vigor ou depois. Tribunal ne’e nia jurisdiksaun la kobre krimes ne’ebe akontese antes lei ne’e tama iha vigor. Entaun kazu krimes graves Timor Leste nian ne’e sei labele / laiha posibilidade atu refere ba prosesa iha tribunal kirminal internasional tanba Estatuta Roma ne’e la fo dalan. Tanba Estadu Timor Leste sai estadu parte ba ICC depois de Lei Kriminal Internasional ne’e tama iha vigor, nune’e mos Estatuta Roma ne’e tama iha vigor iha loron 1 Jullu 2002.

Purtantu, Tribunal Internasional ida oinsa maka ita hakarak atu haraii iha Timor Leste? Tribunal Ad hoc hanesan iha 2001 harii iha Jakarta? Ou Pañel Espesial ba Krimes Graves (SPSC) ne’ebe harii iha Timor Leste iha tinan 2000-2005 iha Timor Leste? Se harii tribunal Ad hoc hanesan ida ne’ebe uluk harii iha Jakarta iha 2001, hatudu tiha ona nia rezultadu ne’ebe la positivu. Ita tenke rekoñese katak ho servisu SPSC ne’e nian iha momentu ne’eba konsege julga ona kazus krimes graves lubun boot ida ( ita boot sira bele refere ba Relatoriu JSMP nian konaba SPSC ne’ebe lansa iha 2006 / www.jsmp.minihub.org ba informasaun kompletu) maibe kazus barak maka husik hela to’o agora. Pañel Espesial ne’e tenke remata sira nia knar tanba sira nia mandatu remata no mos orsamentu ne’ebe atu suporta sira nia knaar mos la to’o / hotu ona. Entaun laiha possibilidade ba sira atu bele extende sira nia mandatu. Iha parte seluk, ita nia governu hanesan laiha vontade politika ida hodi fo resposta ida ne’ebe positivu ba harii tribunal internasional ida iha Timor Leste. Iha fatin seluk, maske iha artigu 69 Konstituisaun RDTL regula ona konaba separasaun poder entre orgaun soveranu sira, maibe ita nia lideransa politikus husi orgaun soveranu balun la fo atensaun ba saida maka konsagra ona iha Konstituisaun/la kumpri prinsipiu separasaun poder ne’e, no halao fali orgaun soveranu seluk nia knar hanesan saida maka Tribunal ( Orgaun Judisiariu) Timor Leste enfrenta dadaun ba oras ida ne’e. Entaun, iha possibilidade ka lae atu harii tribunal internasional ida ba kazu krimes graves Timor Leste nian? Depende ba vontade politika Governu RDTL nian hodi lobby ho ONU konaba asuntu ida ne’e.
 

The Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis (La’o Hamutuk)
Institutu Timor-Leste ba Analiza no Monitor ba Dezenvolvimentu
Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste
P.O. Box 340, Dili, Timor-Leste
Tel: +670-3321040 or +670-77234330
email: laohamutuk@gmail.com    Web: http://www.laohamutuk.org    Blog: laohamutuk.blogspot.com