|
Decree-Law on Employment in the Extractive Activities 25 April 2016
Submisaun (habadak uitoan) hosi La'o Hamutuk kona-ba 22 Abril 2016 La’o Hamutuk apresia tebes ba esforsu SEPFOPE ne’ebé inisiá hodi halo ezbosu dekretu lei ida ne’e iha lingua tolu ne’ebé sei ajuda públiku atu bele komprende liu tan konteúdu no mós bele hafasil sira hodi fó sira opiniaun kona-ba oinsá proteje direitu traballadór sira, no ami apresia ba oportunidade ne’ebé SEPFOPE fó ba La’o Hamutuk no stakeholder sira seluk atu partilla idea no perspetiva sira. Lei tenke hatuur prinsipiu igualdade. Dezde tinan barak ona, La’o Hamutuk no organizasaun sira seluk halo advokasia atu hatuur justisa ekonomia no sosiál atu garante direitu moris ne’ebé iguál no ekilíbriu ba ema hotu. Prinsipiu igualdade no ekilíbriu ne’e tenke inkorpora iha enkuadramentu legal ida ne’ebé kesi ema hotu, kompañia nia na’in, estadu, reguladór no mós entidade hotu atu halo tuir. Aleinde ne’e, enkuadramentu legal ida ne’e tenke kumpre obrigasaun no prinsipiu sira ne’ebé Tratadu Internasionál sira ne’ebé Timor-Leste ratifika ona hanesan Konvensaun Internasionál nian kona-ba Direitu Ekonómiku, Sosiál no Kultura ne’ebé rekoñese direitu traballu nudár oportunidade ba ema hotu atu hili nia dalan moris nian, prevene diskriminasaun, promove kondisaun servisu ne’ebé seguru, saudavel no ijiene, hetan pagamentu ne’ebé justu tuir oras servisu, no mós husu ba parte hotu-hotu atu hili dalan apropriadu hodi salvaguarda direitu ne’e, inklui implementa polítika sira atu fornese treinamentu teknikal no vokasionál nian atu nune’e bele hametin dezenvolvimentu ekonómiku ida. No mós Konvensaun Internasionál nian kona-ba Direitu Sivíl no Polítika ne’ebé fó abrigu ba traballadór sira atu hetan direitu no liberdade ba asosiasaun no mós proteje traballadór sira hodi labele sai atan ka eskravidaun, labele hasoru kriminalizasaun, labele hala’o servisu militár ka obrigasaun sivíl seluk fora hosi nia knar loloos nian. Timor-Leste nia Lei Laboral (Lei No. 4/2012) adopta tiha ona prinsipiu igualdade nian kona-ba traballadór sira hotu, mane no feto, iha direitu ne’ebé iguál ba oportunidade no tratamentu ba asesu ba servisu, formasaun no kapasitasaun profisionál, hetan kondisaun traballu no remunerasaun, traballadór sira labele hetan diskriminasaun, eksploitasaun umanu, no seluk tan. Infelizmente, parágrafu rua iha Preambulu ezbosu Dekretu Lei ida ne’e hakarak trata “espesifikasaun” ba traballadór sira iha indústria estrativa ne’ebé sei hatuur diskriminasaun ida ne’ebé boot entre traballadór sira iha indústria estrativa ho traballadór hosi setór ekonomia sira seluk. Preambulu ida ne’e viola prinsipiu Konstituisaun nian Artigu 16.2 katak Labele halo diskriminasaun ba ema ida tanba nia pozisaun sosiál eh ekonómiku. Ami hare katak oráriu servisu, benefísiu, direitu, rekrutamentu no formasaun traballadór sira nian ne’e nudár direitu ba traballadór sira tomak, la’ós de’it sira ne’ebé servisu iha indústria estrativa. Tanba ne’e, ami hanoin katak la presiza iha lei ketak ida ba sira ne’ebé servisu iha area indústria estrativa nian, maibé lei traballu ida de’it bele regula traballadór sira tomak. Hodi nune’e, bainhira iha provizaun sira ne’ebé karik SEPFOPE konsidera importante tebes ba traballadór sira nia direitu, ami sujere atu inkorpora hanoin hirak ne’e iha amandement ba Lei Laboral nian duke ita halo ezbosu foun ida ne’ebé sei hadalan tratamentu ne’ebé la iguál entre traballadór sira. Provizaun di’ak ba amandementu Lei Laboral Ezbosu lei ida ne’e foka sai asuntu barak ne’ebé pertinente ba direitu traballadór sira, ne’ebé La’o Hamutuk hare importante tebes atu sai nudár enkuadramentu legal ida ba Timor-Leste ne’ebé aplika ba traballadór sira hotu: Seguru obrigatóriu Provizaun foun no di’ak mak introdus tiha seguru obrigatóriu ida ba traballadór sira iha Artigu 13 hosi ezbosu lei ida ne’e. La’o Hamutuk hanoin katak seguru nudár direitu traballadór sira nian ne’ebé empregador ida-idak tenke implementa atu fó garantia ba nia traballadór sira no nia família sira bainhira sira hetan dezastre, asidente ka moras ruma. Maske nune’e, La’o Hamutuk hanoin katak la justu atu tau provizaun kona-ba seguru nian ba traballadór sira ne’ebé servisu iha indústria estrativa nian hodi esklui tiha traballadór sira seluk ne’ebé halo knar iha area ekonomia seluk. Tanba ne’e, ami sujere atu provizaun kona-ba seguru ida ne’e tenke tau iha proposta amandement ba Lei Laboral nian. Fundu pensaun Fundu pensaun nudár direitu fundamental ida ba Timor-oan sira hotu hodi hetan bainhira nia idade labele aguenta ona atu hala’o nia knar. La’o Hamutuk apresia tebes ho provizaun iha Artigu 16, maibé sente triste tebes bainhira Fundu pensaun nian ne’e ba traballadór sira iha indústria estrativa de’it. Tuir loloos, SEPFOPE tenke hare mós valór pensaun ne’e ba maioria traballadór sira ne’ebé halo knar iha indústria naun estrativa no mós instituisaun estadu nian. Aleinde ne’e, maioria traballadór iha Timor-Leste ne’e fó servisu ba sira nia an rasik ka moris hosi subsistensia, ne’ebé laiha oportunidade atu hetan pensaun ida hosi sira nia empregador rasik. Durante ne’e pensaun ne’ebé ema hotu hetan mak pensaun ba terseira idade ne’ebé mai hosi subvensaun públiku nian. Tanba ne’e ami hare katak ladún ekilíbriu bainhira ema uitoan de’it ne’ebé hetan pagamentu as mak kontinua hetan pensaun hosi kompañia ka instituisaun sira ne’ebé halo lukru iha Timor-Leste. Nune’e, ami sujere dalan ida ne’ebé di’ak liu mak fó taxa ba kompañia sira ne’ebé halo atividade iha Timor-Leste ho montante osan balu ne’ebé tau iha Fundu Pensaun ida, no ikus mai estadu bele distribui osan hosi Fundu Pensaun ida ne’ebé ba sidadaun sira tomak ne’ebé tinan la aguenta ona atu servisu. Atu hafasil ida ne’e, ami sujere katak mekanizmu fundu pensaun ida ne’e tenke inklui iha proposta amandementu Lei Laboral nian no mós inkorpora iha sistema nasionál ba seguransa sosiál. Saláriu mínimu Maske dala ruma Artigu 34 iha intensaun atu standariza saláriu nudár parte ida hodi fó protesaun ba traballadór sira iha indústria estrativa nian, maibé La’o Hamutuk hanoin katak di’ak liu ita uza prinsipiu jerál ba remunerasaun traballu nian tuir Lei Laboral Artigu 38 katak traballadór sira hotu iha direitu atu hetan remunerasaun ida ne’ebé justu tuir sira nia knar ne’ebé sira halo. Katak saláriu mínimu ba sira ne’ebé servisu iha Indústria Estrativa tenke hanesan mós ho saláriu mínimu ne’ebé aplika iha indústria sira seluk. Aleinde ne’e, ami mós sujere katak determinasaun saláriu ida labele mai hosi Konsellu Nasionál Traballu nian ka hosi empregador mesak, maibé tenke mai hosi prosesu koletivu ida ka “barganha coletiva” ida, hanesan liu sindikatu ka organizasaun seluk ne’ebé bele reprezenta traballadór sira, mai hosi negosiasaun no konkordánsia entre empregador no traballadór sira atu regula sira nia saláriu traballu nian. Polítika responsivu ba jéneru Artigu 5 ezbosu lei ida ne’e fó protesaun ba ema sira, liu-liu feto sira hosi hahalok abuzu seksuál ka asédiu. Provizaun ida ne’e besik hanesan ho Artigu 7 Lei Laboral nian. Aleinde ne’e, Artigu 12 ezbosu ida ne’e mós fó protesaun ba traballadór feto isin rua sira atu hetan sira nia direitu. Lei Laboral Artigu 61,62,63,64 no 65 fó abrigu ida ne’ebé forte liu maibé presiza mós atu mensiona direitu traballadór sira nia atu mós bele halo negosiasaun ho empregador sira kona-ba sira nia direitu nudár feto no inan ne’ebé dala barak sai vítima ba polítika empregador sira ne’ebé la sensivel ba jéneru. Tanba ne’e ami sujere atu idea ba polítika responsivu ba jéneru ida ne’e presiza elabora liu tan iha amandementu Lei Laboral nian. Tuir mai mak idea sira ne’ebé enkuadramentu legal ida ne’e tenke inkorpora mak:
Oras servisu Maske Artigu 18 hateten katak oras servisu ba area mineraria nian másimu oras 9 kada loron, no mós Artigu 22 katak oras servisu iha area petróleu iha tasi laran iha oras 12 rua kada loron hodi halo traballadór sira ne’e diferente ho sira seluk. Ami hanoin katak provizaun sira hotu kona-ba direitu traballadór nian tenke ho standar minimum ba traballadór sira no karik traballadór sira bele halo servisu ne’ebé menus ka liu standar minimum ne’ebé iha, traballadór sira bele halo bazeia ba lei ne’ebé iha. Nune’e mós, ezbosu dekretu lei ida nee la rekoñese direitu kona-ba barganha coletiva nian atu forma sindikatu traballadór no mós fó dalan atu negosia ho empregador sira kona-ba direitu traballadór nian. Bonus Bonus nudár apresiasaun ida ne’ebé empregador sira fó ba nia traballadór sira bainhira empregador hare katak iha dezempeñu servisu ne’ebé di’ak hosi traballadór sira. Bonus ne’e labele hanesan ho subsídiu anuál iha Lei Laboral Artigu 44. La’o Hamutuk sujere atu ezbosu lei ida ne’e klarifika bonus no mós tau provizaun ida katak saláriu ba fulan 13 ne’e mós nudár mandatóriu ida atu evita intrepretasaun legal hosi empregador ho traballadór sira. Aleinde ne’e, karik traballadór sira mós iha parte asoens iha investimentu kompañia nian, lukru ne’ebé traballadór sira hetan ne’e la’ós faz parte hosi bonus ida. Maske bonus ne’e sei ajuda hodi motiva traballadór sira atu halo knar ida ne’ebé di’ak liu tan, maibé bonus la mensiona iha Lei Laboral tanba ne’e, ami rekomenda atu tau bonus nudár proposta ida ba amandementu Lei Laboral nian atu aplika ba traballadór sira hotu. Seguransa Maske ezbosu lei ida ne’e konsidera katak atividade petrolíferu no mineraria nian ne’e rekere forsa-de-traballu ida ne’ebé ho kualidade as tanba konsidera servisu iha area ida ne’e todan, maibé ezbosu ida ne’e la hateten buat ida kona-ba saúde no seguransa nian, la mensiona oinsá iha kapasitasaun ba traballadór sira atu evita risku no estragus ambientál, la mensiona pratika di’ak sira kona-ba seguransa, prosedimentu emerjénsia, evakuasaun no primeiru sokorru, la mensiona kona-ba material tóksiku, obrigasaun atu uza ekipamentu protetivu. Nune’e mós, lei tenke proteje direitu no konfidensialidade ba traballadór ne’ebé hakarak atu lekar informasaun ba entidade legal ka instituisaun reguladór iha nasaun kona-ba pratika kompañia nian ne’ebé kria risku ba seguransa ka estraga ambientál ka viola obrigasaun legal sira kona-ba protesaun seguransa traballadór nian ka ambientál nian. La’o Hamutuk hare katak buat sira ne’ebé foin temi ne’e mak halo indústria estrativa ne’e diferente ho indústria seluk, tanba ne’e tenke iha duni provizaun sira kona-ba asuntu sira ne’e. Nune’e, ami hare katak ezbosu dekretu ida ne’e seidauk nato’on atu proteje direitu Traballadór sira nian kona-ba seguransa, saúde no protesaun ambientál nian. Komentáriu ba artigu espesífiku sira balu Aleinde sujestaun sira iha leten, ami mós kontinua fó ami nia hanoin ba artigu ka parágrafu sira espesífiku sira balu:
Iha nasaun barak mak hakarak atu empregador sira iha indústria ekstrativa sira hodi bele loke kampu servisu, promove dezenvolvimentu ekonomia no aseleira transferénsia skill no teknolojia ba traballadór lokál sira. Iha Artigu 8 ezbosu dekretu lei ida ne’e tau prinsipiu rekrutamentu no formasaun nudár mata dalan ba empregador sira atu halo tuir. Prinsipiu ida ne’e husu atu empregador sira hodi kumpre regra sira ne’ebé vigora ona iha Timor-Leste. La’o Hamutuk hare katak polítika Konteúdu Lokál ne’e importante tebes atu asegura benefísiu sira ne’e mai Timor-Leste. Infelizmente polítika Konteúdu Lokál ba Timor-Leste sei nafatin kaduka, seidauk sai enkuadramentu legal ida ne’ebé bele kesi empregador sira. Tinan barak ona ita ko’alia asuntu ida ne’e ba bei-beik, no ami sujere atu Governu bele estabelese lalais matadalan ida ne’ebé di’ak liu hodi jere ita nia konteúdu lokál ida ne’e ba benefísiu Timor-Leste nian. Buat seluk, maske Artigu 9 hosi ezbosu Dekretu-Lei ida ne’e reprezenta prinsipiu indústria global nian, maibé rekizitu sira ne’ebé mensiona iha leten sei hamenus oportunidade ba traballadór sira Timor oan sira ne’ebé sei menus esperiénsia atu aprende ka kaer servisu. Iha kazu Timor-Leste ne’ebé besik ema barak seidauk iha esperiénsia ne’ebé nato’on, previzaun ho rekizitu as sei fó forsa boot liu ba kompañia sira atu buka ema ho “abilidade nesesáriu, sertifikasaun profisionál ka esperiénsia” ne’ebé dala barak sei la mai hosi Timor-Leste. Tanba ne’e, ami hanoin katak dezenvolve setór edukasaun, liu-liu edukasaun primária iha rai laran ho di’ak nudár polítika ida ne’ebé di’ak liu atu asegura oportunidade servisu ida ne’ebé boot ba Timor-oan sira.
|
The Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis (La’o Hamutuk) |