Sosiedade Sivíl no Luta Kontra Korrupsaun Malisan Rekursu no Korrupsaun 9 November 2012 Aprezentasaun hosi Juvinal Dias (La’o Hamutuk), ba Corruption Watchdog Symposium 2012 Auditorium Ministeriu Estranjeiru, Avenida de Portugal Praia dos Coqueiros, Dili-Timor-Leste Kontextu Timor-Leste Ideálmente, Sosiedade Sivíl sira nia knar ba kontra korrupsaun mak: Watchdog: Tau matan ba lala’ok boa-governasaun estadu nian. Analiza atu Kria konsiénsia públiku: Esforsu atu foti konsiénsia públiku ba ameasa sira ne’ebé bele sai kauza ba ezisténsia korrupsaun ba povu nia moris. Esforsu ne’e tenke mai hosi relatóriu ka estudu ida ne’ebé kle’an no komprensivu, no mós sai sentru edukasaun ba anti korrupsaun nian, ajuda media no instituisaun sira seluk kona-ba informasaun luta kontra korrupsaun nian. Propoin alternativu: NGO labele halo kritika de’it, maibé tenke fó alternativu hoi bele kontrola korrupsaun. Liu hosi propoin polítika no lejizlasaun foun ne’ebé iha integridade no kontabilidade boa governasaun. Ajuda prosesu foti desizaun Involve iha prosesu foti desizaun atu kontribui ba ekonomia, sosiál no polítika ne’ebé sustentabilidade no inkluzivu, iha transparénsia no justisa. Halo rede ho Governu, sosiedade no povu sira liu hosi edukasaun, treinamentu no advokasia. Monitoring and evaluation Monitoriza no avalia atividade ajénsia anti korrupsaun nian ho independente atu ajuda servisu anti korrupsaun nian bele la’o ho di’ak no efisiente
Maibé, knar sira ne’e sei bele la’o bainhira ita komprende no uza kontextu rai laran nian ba perspetiva tempu naruk nudár baze ba luta kontra korrupsaun. Kontextu importante daudauk ne’e mak “ Timor-Leste nudár nasaun ne’ebé nia ekonomia depende liu ba esportasaun rekursu petrolíferu”. Maizumenus 75% reseita petrolíferu domina no determina ona ita nia ekonomia, estadu no ita nia futuru. Malisan Rekursu no prezervasaun podér Dependénsia ne’ebé hau mensiona iha leten ne’e, parte hosi malisan rekursu, termu ida ne’ebé ema barak uza atu reprezenta katak reseita mina-rai nian la benefisia maioria povu, maibé sai fali hun ba problema sosiál sira seluk. Iha nasaun barak ne’ebé nia ekonomia depende ba reseita petrolíferu, situasaun ida ne’e sai hanesan “diabu” ida ne’ebé dala barak babeur no hata’uk sira. Dependénsia ne’e halo ita nega tiha dezenvolvimentu ekonomia naun-petrolifera ne’ebé la fó lalais osan barak, maibé bele dura ba tempu naruk, duke ekonomia petrolíferu, ida ne’ebé bele fó osan lalais maibé ba tempu badak de’it, tenke selu karun ho problema ambientál, sosiál, cultural no ekonomia no mós seluk tan. Ohin loron, Timor-Leste la’o hela ba diresaun ida ne’e. Iha nasaun balu ne’ebé esperiénsia ona ho malisan rekursu, osan barak hosi indústria ekstrativa no mineira hafasil pratika korrupsaun. Korrupsaun iha nasaun sira ne’e la’o ho objetivu ida ne’ebé klaru, mak “Prezervasaun ba podér”. Modelu korrupsaun ne’e hafraku tiha demokrasia no direitu sosiedade nian, liu-liu sosiedade sira ne’ebé moris no sai na’in ba iha rai ne’ebé fó produsaun minerais hirak ne’e. Nigeria, Indonézia ezemplu hosi nasaun ho riku soin barak tebes, tanba utilizasaun riku-soin hirak ne’e la benefisia povu barak maibé halai tiha ba elites urbanu, elites polítiku no grupu oligarkia sira. Ita bele aprende hosi Indonesia, iha Tempu rejime Suharto nian iha Indonézia, elites militár no oligarkia balu domina tiha utilizasaun, benefísiu no reseita ba sira nia interese. Interese uzu ida ne’e atu haforsa no prezerva podér “Orde Baru” nian. Ezemplu korrupsaun ba prezervasaun podér mak Favoritizmu, Nepotismu, Sosa votu, Koptasaun, Instituisaun manipulado, rekursu estadu ba eleisaun, impunidade. Nasaun seluk “normálmente”, povu selu taxa ba estadu nune’e sira preokupa kona-ba oinsá estadu uza sira nia osan, maibé iha Timor-Leste osan ne’ebé Governu uza la’ós mai hosi taxa povu nian maibé mai hosi “rai okos”, nune’e povu nunka sente sai na’in ba osan sira ne’e, tanba ne’e sira delega desizaun ba uzu osan sira ne’e ba grupu polítiku na’in sira. Mentalidade ida ne’e hafasil ema atu “abuza podér”, korrupsaun nsst. Kompañia domina tiha estadu Nigerian National Petroleum Company (NNPC), kompañia nasionál petróleu Nigeria nian iha podér finansial ne’ebé boot, osan barak, iha priviléjiu boot no dala ruma sai hanesan “kakutak” ba dezenvolvimentu nasionál. Durante tinan barak, hafoin Nigeria sai nasaun produtór ba petróleu, korrupsaun barak mak mosu iha instituisaun ida ne’e. ema balu deskobre katak NNPC nudár sentru ba korrupsaun iha Nigeria. Nudár nasaun ne’ebé depende maka’as ba esportasaun petrolíferu, Timor-Leste mós iha ona kampaña mina-rai nasionál. Kompañia ne’ebé sei sai na’in ba konstrusaun no operasaun projetu Tasi Mane nian. Projetu ne’ebé sei gasta osan biliaun ba biliaun. Papél sosiedade sivíl importante teb-tebes atu tau matan katak TimorGAP sei labele hanesan NNPC iha futuru. Maibé presiza mós atu rekoñese katak TimorGAP sei hetan osan kapitál inisiál hosi Estadu, maibé sei la sai nudár kapitál investimentu ba estadu, estadu sei la hetan reseita ne’ebé TimorGAP sei hetan, no iha independénsia tomak hosi regulasaun estadu nian rasik. Buat sira ne’e sai tiha legal, maibé presiza atu asegura katak servisu hirak ne’e sei benefisia povu tomak. Iha nasaun ne’ebé osan rekursu tama barak, iha despeza barak, dala barak dudu “kantenismu” sai maka’as. Kantenismu (hau nia idea de’it) katak ema sira ne’ebé iha filozofia atu hetan osan ho lalais, uza oportunidade no sira nia podér. Hanoin kanten ida ne’e halo sira atu uza rekursu no podér estadu nian hodi harii instituisaun balu atu benefisia sira nia podér no ukun ho legal. Pratika hanesan ne’e susar atu deteta iha nasaun subdezenvolvidu no nasaun ho númeru ema kiak barak. Tanba ne’e, papél sosiedade sivíl no media importante atu asegura katak pratika sira hanesan ne’e labele akontese, infelizmente sosiedade sivíl no media haluha tiha papél importante ida ne’e. Iha tentasaun barak ba nasaun hanesan Timor-Leste ne’ebé iha konta bankária boot (Fundu Petrolíferu). Ezemplu mak iha tinan 2009 iha tentasaun hosi Asian Champ Investment (ACI) atu nauk osan balu hosi Fundu Petrolíferu ho dalan formal. No mós alegasaun ba Prezidente Konsellu Investimentu Fundu Petrolíferu nian ne’ebé jornál ida publika sai iha fulan balu liu ba. Papél Sosiedade sivíl no media ba luta kontra korrupsaun Papél importante hosi media ba luta kontra korrupsaun mak atu tau matan, kontrola “institutions of vertical, accountability, control and oversight”. Papél ida ne’e atu kria konsiénsia públiku, kritisme públiku ba lala’ok estadu nian. Servisu ida ne’e sei signifikante baihira uza, buka no analiza dadus. Iha Timor-Leste, ita iha fontes informasaun sira ne’ebé ita bele uza nudár baze ba analiza luta kontra korrupsaun. Ita iha portal transparénsia, livru OJE, relatóriu ezekusaun OJE, relatóriu estatístika ba komérsiu external, relatóriu rendimentu petrolíferu hosi ANP, relatóriu trimestral Fundu Petrolíferu hosi Banku Sentrál, relatóriu EITI, relatóriu anuál Ministériu Finansa kona-ba Fundu Petrolíferu no relatóriu sira seluk. Informasaun sira ne’e sei laiha valor bainhira ita la uza. Asuntu hanesan kombustivel nian ne’e tama ba servisu sosiedade sivíl tanba media no governu (liu-liu Ministériu Finansa) la halo sira nia knar loloos. Kontra Korrupsaun presiza lei no tenke kontribui hosi entidade tomak Ohin loron ema hotu preokupa kona-ba korrupsaun no servisu komisaun anti korrupsaun nian. Maibé infelizmente ema ladauk preokupa katak Timor-Leste seidauk iha lei anti korrupsaun rasik. Nune’e, Timor-Leste presiza kria lei no haforsa instituisaun estadu nian tomak atu reziste kontra KKN. Media, FOTI-TL no sira seluk mós bele ajuda estadu atu haforsa lei no instituisaun sira ne’e iha Timor-Leste. Papél importante la’ós de’it hakerek artigu ka notísia iha jornál, maibé mós halo submisaun ka paresér ba Governu no Parlamentu Nasionál kona-ba polítika estadu nian. Servisu ne’ebé La’o Hamutuk halo durante tinan balu nia laran. Ezemplu projetu balu iha Timor-Leste ne’ebé tenke hetan atensaun Jerálmente, iha Timor-Leste, projetu sira ne’ebé implementa iha ne’e nia kustu karun liu dala rua ka tolu kompara ho kustu projetu ne’ebé hanesan iha rai seluk. Projetu sira hanesan projetu sentrál elétrika Hera no Betano, nia kustu sei liu biliaun $1.2 Projetu ida ne’e nia kustu sae dala hat durante tinan 3 nia laran kompara ho kustu orijinál ne’ebé proposta iha tinan 2008. Projetu ne’e rasik laiha avaliasaun impaktu ambientál, laiha analiza ba kustu no benefísiu molok implementa projetu. Prosesu aprovizionamentu nian hamosu hela duvida. Iha tinan 2010, Governu kansela kontratu CNI22 atu harii sentrál elétrika no entrega ba kompañia Puri Akraya Enginering lahó prosesu kontratu ida, (single source). Aleinde ne’e, iha projetu Tasi Mane sei gasta osan barak iha futuru , projetu portu naval iha Hera nia kustu inisiál hosi tokon $4 ba tokon $9, projetu ponte Comoro (ne’ebé loloos sei di’ak hela) nia kustu maizumenus tokon $8, no projetu infrastrutura sira seluk mos. |