Kampu gas no mina-rai Greater Sunrise iha Tasi Timor sai sujeitu ba esplorasaun, kontroversaun, no negosiasaun desde kampu ne’e primeira-vez deskobre iha tinan 1974. Liu-liu, pergunta ba fatin ne’ebe atu halo likifasaun ba gas natural — hatama gas ne’e ba iha LNG ne’ebe bele tula ho roo hodi lao ba konsumidores sira iha nasaun seluk — iha debates namanas hela desde Indonesia sai husi Timor-Leste iha 1999.

Hafoin lao iha iregularidade nia laran, projeitu Sunrise dadaun ne’e, atu sai ona besik liu ba realidade. Pajina web ida ne’e sei inklui ho informasaun no analiza kona-ba projeitu ne’e, espesialmente eventu sira iha 2010. Atu hetan informasaun baziku nian, hare referensia sira ne’ebe ligadu ba sesaun husi istoria nian iha okos.

Durante fulan hirak liu ba, diskusaun kona-ba Greater Sunrise maka’as tebes, husi governu Timor-Leste, politiku nain no NGO balun Timor-Leste, Woodside, governu Australia no komentator barak ne’ebe fo sira nia pontu de vista. Media Timor-Leste aumenta hela ho polemika no informasaun ne’ebe sala kona-ba fatin ba gas Greater Sunrise no planta LNG nian atu ba los ida ne’ebe. La’o Hamutuk nudar organizasaun sosiedade sivil ne’ebe espera katak projeitu ida ne’e sei fo benefisiu maximu ba povo Timor-Leste. Ami preokupa katak relatoriu barak la reprezenta realidade husi situasaun, hanesan husi aspeitu ekonomia, legal, tekniku no ambiente, laos deit politika, no ami espera katak pajina web ida ne’e sei ajuda povo atu komprende ho diak ba asuntu ida ne’e.

Istoria no hu’un

Iha fulan Fevereiru 2008, La’o Hamutuk publika livru ida kona-ba LNG Sunrise nian iha Timor-Leste, Mehi, Realidade no Obstaklu sira, ida ne’e on-line iha Ingles no Bahasa Indonesia, ho rezumu ida iha Tetum. Relatoriu ne’e inklui eventu sira ne’ebe relevante ho istoria husi tinan 1970 too 2008 (Eng).

Kontroversaun Sunrise nian ne’e la haketak iha istoria problematiku husi negosiasaun fronteira maritima nian entre Timor-Leste, Australia no Indonesia ne’ebe hahu husi molok invazaun Indonesia nian. Tuir ligasaun ida ne’e ba testu no komentariu iha akordu CMATS 2006 (Eng.) ka lee sumariu relatoriu iha Buletin La'o Hamutuk (Indo.) husi tempu ne’eba ka artigu ida hafoin 2007 (Indo.).

Iha 2004, La’o Hamutuk hakerek artigu atu fo konselhu ba negosiador fronteira Timor-Leste nian ho titulu Kazu ba Salva Sunrise (The Case for Saving Sunrise), suzere katak laiha vantajem ba Timor-Leste wainhira dezenvolve lalais ba kampu Sunrise, no adia dezenvolvimentu ne’e ba iha tinan 10-15 sei aumenta benefisiu ne’ebe povo Timor-Leste sei hetan. Tinan ne’en liu tiha, no ami nia peskiza tuir mai konfirma hanoin ida ne’e, ne’ebe ohin loron hetan suporta husi lideransa barak Timor-Leste nian.

Durante 2008 ami publika artigu ida kona-ba Baziku LNG nian (Indo.) no artigu ida kona-ba benefisiu potensial husi LNG Sunrise iha Timor-Leste.

Kompanha

Kompanha mak sei halao operasaun ba projeitu Sunrise mak Woodside (Australia), ne’ebe iha 33% husi hakfahek projeitu nian ho nia parseiru konsorsiu nian hanesan ConocoPhillips (EUA) (30%), Royal Dutch Shell (Inglaterra/Olanda, 27%) no Osaka Gas (Japaun, 10%). Sira mantein katak planu dezenvolvimentu nian tenke ho desizaun komersialidade nian, atu maximiza lukru finansiamentu ne’ebe ba sira nia ema sira ne’ebe investe no Governu Australia no Timor-Leste, tuir regulamentu ne’ebe defini ona husi Tratadu Tasi Timor nian iha 2002 (Indo.), Kontratu Fahe Produsaun iha 2003, Akordu Unitizasaun Internasional iha 2003 (Eng) no Tratadu CMATS iha 2006 (Eng.).

Iha Junhu 2008, Woodside aprezenta relatoriu selesaun faze inisiu ida ba regulador Australia no Timor-Lest nian, hatudu katak dada kadoras mai iha Timor-Leste, nia lukru menus liu duke projeitu LNG namlele nian ka dada kadoras ba Darwin. Wainhira folin minarai iha merkadu mundial nian tu’un depois tinan ne’eba, sira halo estudu fila fali no hetan konkluzaun ne’ebe hanesan iha tinan tuir mai. Woodside promete atu anunsia sira nia desizaun entre planta LNG namlele iha tasi leten (primeira vez iha mundu) no lori kadoras ba Planta LNG ne’ebe eziste ona iha Darwin molok tinan 2009 remata, maibe la realize tuir tempu ne’ebe determina. Relatoriu Annual Woodside nian husi 2009 (Eng.) esplika sira nia hanoin ba projeitu Sunrise nian hanesan iha tinan 2009 nia rohan.

Shell, kompanha ida ne’ebe hakarak atu dezenvolve teknolojia LNG namlele atu uza ba kampu sira seluk, suporta nanis opsaun ida ne’e. ConocoPhillips, iha parte seluk, harii no halo operasaun ba Planta LNG ida iha Wickham Point iha Darwin, fatin ne’ebe kadoras gas nian husi Bayu Undan nian hetan prosesa ba. Sira hakarak haluan fasilidade ida ne’e atu halo likifasaun ba gas Sunrise nian mos.

Governu Timor-Leste no Australia

Iha tinan 2008 nia klaran, Sekretariadu Estadu Rekursu Naturais Timor-Leste (SERN) kria Task Force Sunrise atu dezenvolve sira nia informasaun kona-ba aspeitu tekniku, ekonomia no sosial husi projeitu Sunrise. Task Force, ho ajuda husi Petronas (Malasia) no studu bathymetric (tasi nia klean) ne’ebe suporta husi Korea Gas, konklui katak teknikamente posivel atu dada kadoras mai iha Timor-Leste — hanoin ida ne’ebe Woodside no Australia kaer mos iha tinan hirak ne’e. Mesmu, relatoriu Task Force nian la publika sai, relatoriu ida ne’e kestiona konklusaun Woodside nian katak opsaun lori kadoras mai iha Timor-Leste ne’e menus lukru duke ba opsaun sira seluk. Maibe, laiha parte ida ne’ebe fahe ho detailhu kona-ba sira nia asumsaun no analiza ho ida seluk, aktu ne’e difikulta evalusaun ida be independente. Iha deit opsaun ida ne’ebe sei hili iha loron ikus, mesmu opsaun sira seluk mos viavel ba.

La’o Hamutuk organiza enkontru atu hetan informasaun husi Task Force Sunrise nian ba grupo sosiedade sivil balun iha Fevereiru 2010, maibe ami la hetan informasaun tekniku ne’ebe detailhu no la simu lisensa atu publika asuntu ne’ebe spesifiku. Mesmu, ne’e klaru katak hanoin hamutuk husi Timor-Leste, maka kadoras tenke mai iha Timor-Leste — ida ne’e hanesan resultadu ida ne’ebe justu, desde kadoras husi kampu gas ida seluk iha Tasi Timor (Bayu-Undan), lori ba ona hodi harii iha Darwin. Governu Timor-Leste espera atu uza planta LNG iha rai-maran iha Beasu (distritu Vikeke) nudar makina no amostra sentral ida husi “koridor nasional petroleum” ida ne’ebe harii hamutuk husi kosta sul to iha Suai. Atu dezenvolve industria lokal, esperiensia, matenek no uza sasan no produtu lokal nian, sira espera atu hapara nasaun ida ne’e husi dependensia ba faan mina-rai nian (reseita husi fahe produsaun nian no taxa) no la'o ba atividade ida be produtivu ne’ebe bele kontinua atu dudu Timor-Leste bainhira kampu Bayu-Undan no Sunrise maran. La'o Hamutuk espera katak ida ne'e sei possivel, maske ami iha duvida katak edukasaun seidauk sufisiente, prosesu halo lei seidauk hotu, seitor planimentu no infrastrutura seidauk prontu atu hetan benefisiu maxima husi LNG Sunrise nian.

Australia, nafatin nonok kona-ba rute kadoras nian, Australia hateten katak asuntu ne’e husik ba kompanha atu deside, mesmu, steitmentu ida ne’e la honestu hanesan Australia negosia tia ona ho ativu liu ba tratadu tolu ne’ebe relevante ho Timor-Leste, no hetan ona nian objetivu iha 2007. Iha 28 Abril 2010, Embaisador Australia nian responde ba akuzasaun katak nia governu ameasa Timor-Leste.

Debate publiku iha 2010

Iha inisiu 2010, Governu Timor-Leste deside atu hetan linha publiku ida ne’ebe maka’as: sira sei la aprova kualker planu dezenvolvimentu ida ne’ebe la inklui ho dada kadoras mai iha Timor-Leste no planta LNG nian iha kosta sul. Komunikadu imprensa iha loron 13 Janeiru kona-ba Woodside nia planu dezenvolvimentu ba Greater Sunrise sei la hetan aprovasaun (Port.) (mos iha Ingles) provoka kobertura ida be maka’as iha media internasional no media lokal. Hafoin semana ne’eba, Woodside, Australia no Petronas fo komentariu iha Ingles iha media, no ida ne’e klaru katak Timor-Leste lori ona atensaun foun atu ba halo debate. Maske nune’e, Timor-Leste kontinua hateten katak sei kaer ba komitmentu legal ne'ebe iha tratadu no kontratu ne'ebe Timor-Leste asina tiha ona.

Hafoin tiha fulan ida, Governu RDTL publikamente ataka eis Primeiru Ministru Mari Alkatiri (mos iha Ingles) tamba oferese sujestaun kona-ba problema Sunrise nian. Wainhira Prezidente Ramos-Horta sujere planta ida be namlele nudar desizaun ida be kompromisiu nian, governu la aseita mos. Iha loron 10 Abril, portavoz Governu nian reafirma (Ing.) nia statementu iha Janeiru katak sei la aprova naran dezenvolvimentu ida kona-ba Greater Sunrise, ne’ebé la inklui dada kadoras gas mai Timor-Leste.

Hafoin adia be-beik, iha loron 29 Abril 2010 konsorsiu Sunrise nian anunsia (Eng.) sira nia preferensia ba iha planta ida be namlele. Governu Timor-Leste responde (mos iha Ingles) iha kalan tuir mai, hateten katak Woodside “hatudu momoos nível arrogânsia ka foti-an ida ke ita labele simu” no hateten fila fali katak Timor-Leste,” sei la simu ka apoia konseitu ida ne’e no planu tomak ne’ebé kait ho konseitu ne’e, ba agora no mós futuru”. Anunsiu husi Woodside ne’e koalia sai husi Shell (Ingles) no publika sai iha media internasional (Ingles), hanesan mos Timor-Leste nia rejeita (Ingles).

Woodside hateten nia planea atu proposta Planu Dezenvolvimentu Kampu nian ida ba autoridade Timor-Leste no Australia iha semana balun oin-mai, no espera atu muda diskusaun hafoin polemika ba iha detailhu sira. CEO Don Voelte orguilhu ho sira nia desizaun iha nia diskursu ba Enkotru Jeral Annual Woodside nian (Ingles, hare iha pajina 5) hafoin iha loron tuir-mai.

Timor-Leste, iha parte seluk “konsidera anúnsiu Woodside hanesan lakon deit tempu, osan no kapitál umanu. Aprezenta konseitu ne’ebe sira prefere ba molok halo uluk konsultasaun ne’ebe apropriadu ho n ba rikusoin nia nain rasik.

Iha loron 18 fulan Maiu, ulun boot Woodside nian tenta atu hatoo sira nia proposta Planu Dezenvolvimentu Kampu nian ba Autoridade Nasional Petroleum (ANP) iha Dili, maibe ANP rejeita atu simu planu ida ne’e. Presidente ANP Gualdino da Silva hateten "ANP laiha pozisaun atu simu planu ne’e, no sira tenke lori fila planu sira ne’e, tamba sira la halo hotu sira nia trabalhu para caza,” tuir relatoriu media Australia nian. Liu tiha ona tinan ida, ANP bebeik hateten ba Woodside atu halo analiza komparativu ida ba opsaun tolu (Darwin, Timor-Leste no namlele) no hetan aprovasaun regulador nian kona-ba konseitu dezenhu nian molok kompanha prepara planu ida be detailhu hanesan ida ne’ebe sira tenta atu hatudu.

Durante semana hirak tu-tuir, debate ba Sunrise sai sujeitu ida ne’ebe hetan kobertura husi media internasional no lokal, ho informasaun barak kona-ba nia objetividade no nia serteza ne’ebe la hanesan. La’o Hamutuk kontinua atu diskute asuntu ne’e ho parte barak—ANP, SERN no mos reprezentante Woodside no Australia iha Timor-Leste, entre sira seluk tan—atu koko hodi komprende ba saida mak akontese hela.

Komunikadu imprensa rua husi governu Timor-Leste foin dadauk ne’e mantein sira nia pozisaun katak kadoras tenke mia iha ne’e, maske argumentu balun hare ba hanesan forsada oituan: Timor-Leste hakarak benefisiu ne’ebe igual husi Greater Sunrise (31 Maiu, mos iha Portuguese) no Lisaun ida ba Woodside hodi kumpri; Timor-Leste bele hein (4 Junu). Komunikadu imprensa “Benefisiu ne’ebe igual” sia husi relatoriu ida husi ACIL iha 2002, relatoriu ida iha 2002 husi Parlamentu Australia no relatoriu Poten iha 2009 ne’ebe ami tau iha website ida ne’e.

Husi parte seluk, Woodside publika “LNG namlele iha Sunrise” aprezentasaun husi sira nia CEO iha UBS Resources Conference iha Sydney iha loron 3 fulan Junhu 2010. Kompania hakerek ba ANP iha fulan Junhu nia klaran hodi hateten katak ida ne’e sei hatudu iha evaluasaun ketak ba opsaun tolu ba dezenvolvimentu Sunrise.

Parte rua nafatin la rona malu, ho kontinuasaun media kobertura ba dalan ne’ebe labele hakat ona, governu Timor-Leste fosai komunikadu imprensa ida (mos iha Portugese) iha 22 Junho hodi konfirma katak negosiasaun ho Australia (maske laos ho Woodside) kontinua tuir kanal sira ne’ebe normal. Artigu sira iha media internasional sira koko atu konklui kontroversaun, hanesan artigu ida husi Pacific Scoop (Ingles).

Komisaun Sunrise no Komisaun Konjunta hasoru malu iha Dili loron 28 no 29 Setembru. Molok loron ne’e, iha seminar loron ida tomak iha Universidade Nasional Timor-Leste ne’ebe organiza husi estudantes no sira seluk hodi suporta Timor-Leste nia ezizensia atu dada kadoras mai iha ne’e, no iha demonstrasaun durante loron rua nia laran no halo marsa hodi hasoru negosiador sira. Durante iha negosiasaun laran, okazionalmente manas, Woodside aprezenta ba Australia no Timor-Leste ho map folhas tolu, aprezenta sira nia analiza kona-ba kadoras atu ba fabrika LNG iha Darwin, Beacu no namlele iha tasi leten. Portavoz Governu Timor-Leste nian afirma katak ne’e indika mudansa ida hosi politika Woodside nian no nudar vontade ida hodi hakarak atu evalua alternativu tolu ne’e ho igual, maske Woodside mantein katak nafatin perfere ba opsaun namlele. Woodside nia relatoriu trimestal ba dala tolu ba regulador“Bursa Saham”Australia nian koalia simplesmenta “Iha Setembru Konsorsiu Sunrise nian hato’o sira nia Relatoriu Konseitu Evaluasaun nian ba Area Konjuntu ba Dezenvolvimentu Petroleu no Regulador Australia nian iha Komisaun Sunrise nian iha Dili.”

Maske Woodside la hateten buat ida ba asuntu ne’e hafoin momentu ne’eba, Governu Timor-Leste fo sai Komunikadu Imprensa balun iha lingua Portugese no Ingles: Timor-Leste tem reguladores activos no sector petrolífero (2 Novembru 2010), Timor-Leste abre uma porta para a Woodside (9 Nov.) no Governu de Timor-Leste preocupado pela descida da Woodside na Classificação da “Standard and Poor’s Rating Service” (8 Dez.). Maibe iha inisiu fulan Dezembru, Timor-Leste seidauk responde ba Relatoriu Woodside nian ba Avaliasaun Konseitu nian ne’ebe sira hatama iha fulan Setembru.

Iha fatin seluk, Ministeriu Finansa Timor-Leste investiga hela kompania Woodside no kompania sira seluk ne’ebe la selu taxa ba Timor-Leste husi fan sira nia Kontratu Fahe Produsaun, inklui Woodside ne’ebe fan sira nia saham 40% iha bloku JPDA06-105 ba Eni iha 2007.

Negosiadores Sunrise nian hasoru malu iha Dezembru, maibe negosiasaun ne’e la hetan akordu, iha informasaun katak Reprezentate Australian nian frustradu ho Timor-Leste nia hakarak atu hari planta LNG iha Timor-Leste.

Kontinua la hetan solusaun iha tinan 2011

Iha 24 Janeiru 2011, Governu Timor-Leste fosai komunikadu imprensa ho konfrontasaun ida ne’ebe la baibain: "Negosiasaun Greater Sunrise dudu Woodside atu Hapara hotu sira nia Operasaun Tomak" (Greater Sunrise negotiation forces Woodside to halt all operations). Hafoin semana ida, Prezidente Republika Jose Ramos-Horta, FRETILIN no Mari Alkatiri husu atu iha dilaogu kontinuasaun, maibe iha sorin balun Woodside reafirma sira nia pozisaun katak sira nia pozisaun ida ne’e tuir lei no prefere atu iha LNG namlele ba Sunrise nian, hanesan media The Australian fo sai. Tuir planu enkontru Komisaun Sunrise nian tuir mai sei halao iha Marsu, maibe la konsege halao.

Orsamentu Jeral Estadu 2011 Timor-Leste promulga ona iha mediu Fevereiru. La’o Hamutuk hatoo submisaun iha fulan Dezembru ba Parlamentu ne’ebe ekspresa preokupasaun kona-ba "Timor-Leste sei gasta maizumenus tokon $12.4 ba projeitu ida ne’ebe dala ruma nunka akontese. Maske publiku no Governu Timor-Leste hakarak gas Sunrise nian dada mai planta LNG rai maran ida iha Beaco, operador projeitu Sunrise (Woodside Petroleum, servisu tuir kontratu ne’ebe asina iha 2003, Tratadu Tasi Timor no CMATS no Akordu Unitizasaun Internasional (IUA), komitmentu akordu legal husi husi Governu Timor-Leste) la koopera ho governu Timor-Leste. Woodside nafatin mantein iha sira nia komitmentu atu halo Planta LNG namlele iha tasi leten, ne’ebe sira hanoin katak ne’e mak opsaun ida ne’ebe bele fo lukru. Ida ne’e hare ba Woodside atu fiar liu studu Timor-Leste nian duke sira nia peskiza rasik, ka informasaun adisional husi Timor-Leste sei troka Woodside nia hare katak planta LNG rai maran iha Timor-Leste sei hetan rendimentu biliaun $2 menus liu duke projeitu namlele. Bainhira labele dada Woodside, projeitu ne’e sei nafatin la uza, no Timor-Leste nia osan tokon $12.4 ka liu sei fo servisu deit ba konsultan no kontraktor estranjeiru sira, maibe laiha benefisiu ba ita nia povo."

Woodside publika sira nia Relatoriu Annual ba 2010 (5 MB iha PDF iha Ingles) iha 21 Fevereiru 2011. Hare slide Sunrise nian husi aprezentasaun husi CEO tuan Don Voelte. Relatoriu ne’e hateten katak "Sunrise mos to ona momentu boot durante tinan ne’e, ho Konsorsiu Konjunta ne’ebe hili ona LNG namlele hanesan prefere ba iha konseitu dezenvolvimentu ba kampu Greater Sunrise. Iha Setembru 2010 ami hato relatoriu konseitu avaliasaun nian ba Komisaun Sunrise, no Regulador Australia no Timor-Leste. Ami hare ba oin atu progresa projeitu ne’e iha 2011 tuir obrigasaun tratadu internasional nian." Bazeia ba Relatoriu Annual, gas maran iha Greater Sunrise iha 5.13 trillion cubit feet no iha kondensat iha barel miliaun 225.9. Klik iha ne’e atu hare pajina rua kona-ba Sunrise.

Iha 10 Marsu, artigu ida iha The Australian fo sai katak Timor-Leste bele sai husi Tratadu CMATS, no LNG trade press fo sai katak Australia "hare ba la nesesariu atu intervein" ba problema iha kampu ne’e. Loron rua tuir, The Australian elabora tan, halo hanesan Petroleum Economist iha 21 Marsu.

Relatoriu Staff FMI nian ba Timor-Leste ne’ebe fo sai iha inisiu Marsu rezumu esperansa ba gastus liu ESI, hodi hateten katak Governu sente katak: "ESI dadauk ne’e la sura ho rendimentu potensial husi kampu Greater Sunrise nian, nudar rekursu petroleum konfirmadu ida. Hatutan tan, rekursu naturais barak tan mak sei deskobre." FMI rekomenda katak "Ministeriu Finansa tenke hahu evalua [Greater Sunrise] nia efeitu potensial ba riku-soin petroleum nian no finansiamentu fiscal. Persebe riku-soin petroleum husi Sunrise informa ona hanoin ne’ebe luan iha governu no sosiedade sivil sira kona-ba nivel gastus nian, no kualifikasaun husi rendimentu potensial ne’ebe suli mai sei ajuda atu informa no hadalan diskusaun ida ne’e. Partikularmente, ezersisiu ida ne’e sei permite autoridade sira atu jere ekspetasaun no fo korajem ba avaliasaun ida ne’ebe realistiku liu husi aumentu potensial ba riku-soin petroleum nian husi Sunrise."

Komisaun Konjunta nasaun rua nian hasoru malu iha Dili iha fin de Marsu, maske Komisaun Sunrise nian la hasoru malu. Headline iha Diário Nasional (klik iha headline atu hare artigu) fo sai katak Woodside aseita ona katak kadoras sei mai Timor-Leste, maibe realidade kompania nia preferensia ba LNG namlele nafatin seidauk muda. La’o Hamutuk triste ba komprendesaun ne’ebe fraku kona-ba asuntu kritiku ida ne’e iha jornalista no ema seluk nia leet.

Durante iha inisiu 2011, fatin ba LNG namlele tolu --Flex LNG iha Papua New Guinea, Shell nia Prelude iha Western Australia no GDF Suez/Santos Bonaparte iha parte Australia nian iha Tasi Timor besik dadaun ona atu halo konstrusaun.

Iha Enkontru Jeral Annual Woodside nian iha 20 Abril, CEO atu remata nia knaar Don Voelte ekspresa nia "sentimentu tristeza" ho Timor-Leste nia seidauk kompri ba tratadu iha nia komentariu ne'ebe nia prepara, ne'ebe nia dezenvolve tan ba media Australia nian. Hafoin loron ne'eba, Governu Timor-Leste responde katak komentariu Voelte ne'e "la fo honra" ba Timor-Leste, hodi provoka kobertura tan. Iha 27 Abril, Timor-Leste uza liafuan husi Chief Minister ida Australia nian: "Governu Australianu Territóriu Norte nian konfirmma katak prosesamentu 'onshore' iha vantajen ekonómika" ("Northern Territory Government confirms economic advantages of onshore processing.")

Woodside hili ona Peter Coleman (eis-Exxon-Mobil) hanesan sira nia chefe foun, no iha fulan Maiu nia laran, nia afirma katak Woodside kompromisu nafatin ba planta LNG namele atu prosesa gas husi Greater Sunrise. Iha fin de Maiu, CEO Don Voelte ne’ebe atu remata nia servisu ekspresa nia desapontamentu ba negosiasaun Sunrise ne’ebe la hetan dalan final.

Aleinde ne’e, leader Timor-Leste kontinua atu debate negosia pesoal no stratejia. Eis Ministru Negosiu Estranjeiru Australia, Alexander Downer vizita Timor-Leste, husu ba kompania sira atu “sai jenerosu” maibe lakohi atu hato’o nia perspektiva kona-ba debate ba planta LNG atu haktuur ba. Prezidente RDTL Jose Ramos-Horta hataten mos preokupasaun ba tekonolozia namlele ne’ebe “seidauk teste”, no iha fatin seluk Ministru Rekursu no Enerjetika Australia Martin Ferguson kontinua atu suporta kompania nia preferensia ba opsaun namlele.

La’o Hamutuk publika ona Cowboys, Ogres and Donors: A Decade of Corporate Social Responsibility in Practice hakerek husi Mandy White, ne’ebe reprezenta Woodside iha Timor-Leste iha 2007-2008. Artigu ne’e kritika maka’as Woodside nia “Bolante Jigante” no “funsionarios senior hipokritas” foti abordajem Relasaun Publiku ida, mesmu la halo esforsu simboliku “atu dezenvolve Timor-Leste”. Whyte karakteriza kompania “arogansia dezastrada:” "Woodside nafatin rekuza atu konsidera Governu Timor-Leste nudar parseiru ida ba dezenvolvimentu kampu Sunrise, hare ba sira laos deit “tarak iha sapatu laran” maibe mos la onestu no la iha konfiansa. … Lori projeitu ne’e ba desizaun investimentu final sein involvimentu Governu Timor-Leste ne’e hatudu arogansia husi atensaun minimu ba relasaun."

La’o Hamutuk sei kontinua atu tuir no publika kona-ba asuntu ida ne’e, no ami nakloke ba informasaun no dadus hodi fontes tomak.

Atu hetan informasaun tan, hare pajina web sira ne’e kona-ba projeitu Sunrise:

• Autoridade Petroleum Nasional Timor-Leste

• Woodside

• Timor-Leste Sekretariadu Estadu Rekursu Naturais nia Task Force ba Kadoras

• LH: Uza gas natural ba eletrisidade, no mos fan gas natural ... iha Planu Estrateziku Desinvolvimento Nasional

• LH: Sunrise LNG iha Timor-Leste: Mehi, Realidade no Obstaklu sira (2008)

The Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis (La’o Hamutuk)
Institutu Timor-Leste ba Analiza no Monitor ba Dezenvolvimentu
Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste
P.O. Box 340, Dili, Timor-Leste
Tel: +670-3321040 or +670-77234330
email: laohamutuk@gmail.com    Web: http://www.laohamutuk.org    Blog: laohamutuk.blogspot.com