La’o Hamutuk

Bulletin  |  Surat Popular  |  Radio Igualdade  |  Topic index  |  Reports  |  Updates
Reference  |   Presentations  |  Mission Statement  |  LH Blog  |  Search  |  Home

 

UNDP nian Relatoriu Dezenvolvimentu Rekursu Umanu tinan 2011 iha Timor-Leste

3 Maiu 2011. Atualiza 17 May 2011.

Hafoin hakerek durante tinan tolu nia laran, Programa Nasoens Unidas nian ba Dezenvolvimentu (UNDP) lansa sira nia Relatoriu Dezenvolvimentu Rekursu Umanu nian (4 MB English PDF) ba dala tolu ba Timor-Leste iha Maiu 2011. Relatoriu ne’e nia tutulu "Jere Rekursu Natural ba Dezenvolvimentu Umanu; Dezenvolve Ekonomia Naun-Petrolifera hodi alkansa ODM sira (MDG)." Relatoriu ho pajina 158 ne’e lansa ona husi Prezidente Jose Ramos-Horta iha 3 Maiu 2011. Oradores seluk inklui Chefe UNDP Finn Reske-Nielsen, Ekonomista Rui Gomes, no panelista ne’ebe kompostu husi Dr. Rui Maria Araujo (Konseilu Estadu), Deputado Joaquim Amaral, Reitor UNTL Aurelio Guterres, no Charles Scheiner husi La’o Hamutuk.

UNDP fahe pakote iha lansamentu, inklui Sumariu Ezekutivu (mos Ingles no Portugese), Komunikadu Imprensa (mos Ingles no Portugese), no Valor no Grau (mos Ingles no Portugese).

La'o Hamutuk nia komentariu mak Timor-Leste tenke Manan Independensia husi Petroleu bele hetan iha Tetum no Ingles, hamutuk prezentasaun iha Powerpoint iha Tetum (2.5MB) no mos 1 MB PDF). Grafika balun husi ami nia aprezentasaun; klik iha kada grafika atu bele hetan ho medida boot.

Semana ida tuir mai, Governu fo sai Komunikadu Imprensa ida (Port) atu kestiona transparensia no dadus iha relatoriu UNDP nian.

Timor-Leste Tenke Manan Independensia husi Petroleu

Husi Charles Scheiner, La’o Hamutuk.   3 Maiu 2011

Relatoriu Dezenvolvimentu Humanu 2011 (HDR) nudar kontribusaun ida ne’ebe boot ba dezafiu atu muda Timor-Leste husi dependensia ba rikeza rekursu naun-renovavel.

Relatoriu ne’e fo alternativu diak liu ba realidade partidaria ne’ebe hafahe, sensor ba nian an rasik, no mehi imposivel ne’ebe dala barak prevalese iha ne’e, iha ne’ebe ema duni nafatin vizaun furak sira maski vizaun sira ne’e imposivel atu atinji. Iha kontradisaun ho papel sira ne’ebe bazeia ba ajenda institusional ka ajenda politika tempu badak nian, Relatoriu Dezenvolvimentu Humanu Nasional ne’e diskute ho seriu ba situasaun lolos iha Timor-Leste no fo sujestaun sira ne’ebe konkritu, dalan pratiku nia atu dezenvolve ita nian ekonomia hodi hadiak standar moris no sustentabilidade tempu naruk nian.

Relatoriu ne’e inklui ideia sira ne’ebe importante atu hadiak liu tan hanoin kona-ba oinsa Timor-Leste bele atinji no hakat liu Tarjeitu Dezenvolvimentu Mileniu nian (MDG). Ita presiza duni relatoriu ida ne’e atu kompleta relatoriu sira seluk ne’ebe fiar ba estatistika makroekonomia, modelu ka teoria ne’ebe la konsidera realidade kada nasaun nian, espesialmente nasaun uniku hanesan Timor-Leste.

Sujestaun espesifiku kona-ba dezenvolvimentu ekonomia naun-petroleu, espesialmente iha area agrikultura no prosesamentu atu aumenta produtu agrikultura nia valor, sei ajuda Timor-Leste sees husi kondisaun infeliz ho dependensia maka’as liu ba eksportasaun rikusoin naun-renovavel kompara ho nasaun sira seluk. Relatoriu ne’e mos foka liu ba kualidade investimentu publiku nian, no rekomenda katak osan barak tenke investe iha seitor saude no edukasaun.

Maibe, relatoriu ne’e hamamar tiha liu husi redaksaun ho kuidado ne’ebe ita labele hases ba publikasaun husi instituisaun multilateral sira ne’ebe depende ba governu nia lisensa atu sira hela nafatin iha ne’e, no husi sensitividade institusional ne’ebe mai husi publisidade antes publikasaun nian ne’ebe la planea.

Ita boot sira hatene ona katak La’o Hamutuk hatete saida mak ami hanoin los, no ohin loron ha’u sei satisfas ita boot sira. No ha’u sei lori ita boot sira ba pontus importante balun husi relatoriu ne’e, dalaruma ladun diplomatiku liu hanesan UNDP bele, atu ajuda hodi hadiak moris povo Timor-Leste nian ohin loron no jerasaun futuru.

Rata-rata annual tempu naruk nian ba kresimentu real GDP
1980-2016, ba nasaun tomak.

Kresimentu tempu naruk nian liu 7% ne’e imposivel atu atinzi.

Gross Domestic Product (GDP) ne’e dala barak uza atu indika ekonomia nasaun nian ne’e kiik ka bo’ot. Maske iha esperiensia lubuk -- dadaun ne’e akontese iha Egiptu -- hatudu katak kresimentu GDP nian dalabarak la benefisia uma kain sira ne’ebe nia moris ho kiak, ne’e sei iha diskusaun ba tempu seluk. HDR ne’e aprezenta "senariu kresimentu entre moderadu ho as" atu atinzi kresimentu anual iha real GDP naun-petroleu nian rata-rata 8.3% durante ba tinan 15 oin mai. Maske ida ne’e ladun fantastiku duke modelu makroekonomiku ne’ebe mai husi mehi double-digit, maibe ida ne’e nafatin la realistiku.

Xina mak uniku nasaun ne’ebe atinzi kresimentu double-digit durante tempu naruk, no Timor-Leste ne’e totalmente diferente ho Xina nia luan, edukasaun, planimentu familiar, industria, involvimentu governu iha ninia ekonomia, merkadu ba sira nia esportasaun, kodisaun trabalho, salariu no direitus humanus.

Timor-Leste labele hasa’e nia GDP naun-petroleu nian durante tempu naruk liu nia laran liu nasaun seluk hotu. Grafika ida ne’e hatudu rata-rata kresimentu GDP real desde 1980 (ka bainhira hahu iha ona dadus) iha kada nasaun, no mos projeksaun to’o 2016. Xina atinzi 10%; Maldives, Kambodja no Bhutan iha entre 7 no 8%; no oituan husi sira seluk mak iha entre 6 no 7%. Optimismu dala barak sei iha valor, maibe mehi imposivel ne’e imposivel atu atinzi.

Indeks Dezenvolvimentu Umanu Timor-Leste durante tempu tomak
uza hela metodu kalkulasaun tuan no foun.

Metodu foun la hatudu frakeza.

Kada tinan, UNDP kalkula Index Dezenvolvimentu Humanu (HDI) ba kada nasaun, kombina indikadores sira kona-ba saude, edukasaun no rendimentu. Hanesan iha grafika no tabela hatudu Timor-Leste nia numeru hadiak oituan no nia dadauk ne’e nia ranking iha 120 husi nasaun 169.

Tinan kotuk, UNDP muda oinsa sira kalkula HDI, ho konsekuensia katak indikasaun ba dezenvolvimentu humanu nian iha Timor-Leste ladun lo’os. Iha tinan 2009, Timor-Leste nia HDI hetan ranking 162 husi nasaun 182, maibe bainhira ita aplika metodologia foun ba dadus pasadu, hanesan hatudu iha lina mean iha grafika ida ne’e, laiha diferensia entre ranking 2009 no 2010, 120 husi nasaun 169.

Rasio Gross National Income no Gross Domestic Product
ba nasaun tomak.

Timor-Leste nia GNI/GDP dala ne’en boot liu nasaun seluk, hodi hamenus uzu husi Indeks Dezenvolviment Umanu nian iha ne’e.

Mudansa ida ne’ebe sira halo tiha ona mak substitui Gross National Income (GNI) — ne’ebe inklui reseitas petroleum husi atividade petroleum iha tasi laran—ba GDP atu indika dezenvolvimentu ekonomia nasaun nian. Ba nasaun barak ida ne’e la kria mudansa bo’ot; iha deit nasaun 6 husi nasaun 169 mak iha GNI 20% as liu sira nia GDP. Kiribati nudar nasaun ho diferensia maka’as iha mundu ho nia GNI 79% liu sira nia GDP. Maibe Timor-Leste ne’e uniku – ita nia GNI 548% as liu ita nia GDP – ita nia GNI bo’ot liu dala ne’en ba ita nia GDP. Ida ne’e konsekuensia husi ita nia dependensia ne’ebe maka’as ba esportasaun rekursu naun-renovavel. Desde Timor-Leste ho matenek kria Fundu Petroleu ida atu hanaruk benefisiu ba povo sira husi rekursu sira ne’e, GNI ne’e la refleta ba moris ema ba ohin loron.

UNDP mos muda ona indikador ba edukasaun iha HDI husi literasaun ba tinan eskola nian, hodi ba atu hatudu variasaun ki’ik entre nasaun ho nivel edukasaun as. Iha nasaun hanesan Timor-Leste, ho kualidade no rekursu edukasaun ne’ebe menus, ida ne’e labele sura edukasaun. Labarik ho malnutrisaun ne’ebe eskola durante tinan ida iha kadeira ne’ebe lato’o, lahoo livru, rona mestre ne’ebe seidauk kualifikadu iha lingua ne’ebe la familiar, sei la bele aprende hanesan nasaun sira riku liu ho ekipamentu ne’ebe kapa’as no mestre sira ne’ebe iha esperiensia.

[Iha loron 16 fulan Maiu 2011, Governu fo sai Komunikadu Imprensa (Port. ka Ingles) hodi justifika sira nia tarjetu kresimentu ekonomia double-digit.]

Distribuisaun sektoral husi Gastus Publiku
Relatoriu ne’e nia dadus atrazadu ona.

Orsamentu saude no edukasaun nian tun husi 15.6% ba 9.6%, mesmu relatoriu ne’e hateten katak presiza alokasaun orsamentu 28% ba seitores ne’e atu bele atinzi MDG.

Artigu preliminariu (background papers) ba Relatoriu Dezenvolvimentu Humanu ida ne’e halo iha 2008. Tinan rua ho balun liu ba, iha informasaun balun ne’ebe atrazadu ona.

Parte barak husi HDR ne’e hakerek tiha ona liu tinan ida liu ba no uza dadus husi 2009. Agora dadaun, eventu sira muda Timor-Leste do’ok liu husi rekomendasaun HDR nian. Politika foun, partikularmente nivel gastus estadu nian ne’ebe la sustentavel no prioritiza projeitu bo’ot liu fali rekursu humanu, no halo buat oituan deit atu dezenvolve ekonomia naun-petroleu nian, sei dudu nasaun ida ne’e klean liu iha “Malisan Rekursu.”

Ezemplu, relatoriu ne’e hateten katak Timor-Leste aloka ona 15.6% gastus estadu nian ba seitor servisu sosial nian — saude no edukasaun — iha orsamentu estadu 2010. Relatoriu ne’e hateten katak nasaun sira ne’ebe halo ona progresu ba MDG nian halo gastus maizumenus 28% husi sira nia orsamentu iha seitor ida ne’e, hodi konklui "ne’e laiha prioridade ne’ebe nato’on mak akorda ona ba seitor edukasaun no saude. Karik Timor-Leste hakarak la’o lalais liu atu atinzi MDG iha seitor sira ne’e, entaun alokasaun ba servisu sosial nian tenke dupla."

Hafoin parte relatoriu ne’e hakerek tiha, Timor-Leste iha ona Orsamentu Estadu rua tan, hadalas nia gastus tomak. Persentajem ne’ebe aloka ba servisu sosial nian iha Orsamentu Estadu 2011 nian iha 9.6%, menus 2/3 (dua per tiga) kompara ho tinan kotuk.

Orsamentu Estadu 2002 to 2016
Hatudu GDP naun-petroleum no foti osan husi Fundu Petroleu.

Timor-Leste lalais liu hetan "Malisan Rekursu."

Jeralmente, kresimentu rapida ba iha gastus publiku nian hare ba atu aseleira baihira implementa Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional no Estadu foti imprestimus. HDR diskute “malisan rekursu” ho naruk, maske relatoriu ida ne’e diplomatikamente lakohi dehan Timor-Leste monu ona iha malisan rekursu, no suzere atu iha dezenvolve kapasidade institusional nian atu prevene malisan ne’e.

Husi La’o Hamutuk nia analiza, malisan rekursu iha ona iha ne’e, hatudu nia-an iha sintoma balun, hanesan inflasaun (“Moras Holanda”), dependensia ba importasaun ne’ebe maka’as teb-tebes, la prioritiza seitor naun-petroleu nian no fontes rendimentu seluk, gastus publiku nian ne’ebe la efektivu, rumoris kredivel kona-ba korupsaun, no seidauk halo planu ba tempu naruk. Malisan ne’e la’os mai husi forsa diabo, maibe husi situasaun ekonomiku no politika husi nasaun foun ida ho ekonomia naun-petroleu ne’ebe ki’ik liu no povo barak moris iha pobreza. Malisan ida ne’e akontese beibeik ba nasaun sira hotu ne’ebe depende liu ba petroleu. Maske iha posibilidade atu resolve ho planu tempu naruk nian no politika possivel ne’ebe bazeia ba faktus, hanesan rekomendasaun Relatoriu Dezenvolvimentu Humanu nian.

Populasaun Timor-Leste husi nia Tinan

Ita nia populasaun ho tinan 0-9 nia barak dala rua ho sira ne'ebe iha tinan 20-29.

Kauza ida husi malisan rekursu, ne’ebe hafraku liu tan husi demokrasia, mak failansu atu implementa politika ho objetivu naruk liu ba projeitu tuir mai, eleisaun tuir mai ka prazu loron MDG nian. Ezemplu ida mak asuntu emprego, dalabarak temi nudar problema “dezemprego ba joven sira.” HDR relata katak 15,000 joven Timor-Leste tama ba merkadu laboral nian kada tinan, no iha deit emprego atus balun atu utiliza sira nia tempu. Maske ida ne’e los, maibe ida ne’e ignora tiha problema fundamental: Timor-Leste seidauk iha kampu servisu ne’ebe suffisiente atu suporta nia ema sira buka serbisu.

Ema barak mak iha oan hafoin referendum, no labarik sira iha Timor-Leste ho tinan entre 0 no 9 liu dala rua kompara ho sira ne’ebe iha idade entre 20 no 29. Iha tinan 2023, joven nain 34,000 sei tama ba merkadu laboral nian, no juventude ohin loron nian sei presiza servisu tempu-tomak no permanente atu suporta sira nia oan sira. Bayu-Undan no Kitan sei hotu. Bainhira laiha ekonomia naun-petroleu, Timor-Leste sei iha problema bo’ot la halimar.

Total Rendimentu Petroleu kada tinan ba Timor-Leste
ho asumsaun ne'ebe optimistiku tebes.

Durante tinan 40: $1.72 / ema / loron

Timor-Leste nia rezerva petroleu no gas limitadu tebes, no duke UNDP, ha’u prontu atu lori notisia ladiak. Kampu mina produz agora dadaun sei maran iha tinan 12 tan, no reserva hotu ne’ebe ita hatene sei maran iha tinan 40 tan.

Timor-Leste nudar nasaun ne’ebe depende liu ba petroleu iha mundu, ho nia rendimentu petroleu nian selu 95% gastus Governu nian. Rendimentu estadu nian husi petroleu no gas dala hat boot liu Timor-Leste nia ekonomia naun-petroleu nian. Ema barak imajina Timor-Leste iha petroleu no gas barak liu hanesan Noruega ka Brunei, hodi suporta ita nia ekonomia ba futuru ne’ebe naruk. Maibe infelizmente, ida ne’e la realidade, no total ita nia rekursu naun-renovavel nian la sufisiente atu selu ba kualidade moris ne’ebe povo Timor-Leste merese ba.

Maibe ita laiha petroleu nato’on, no ida ne’e la’os atu iha hela ba bei-beik. Grafika ida ne’e bazeia ba asumsaun ne’ebe optimistiku, hanesan Governu nia asumsaun:

  1. Folin global petroleu tempu naruk nian sei as hanesan presu ne’ebe uza atu halo kalkulasaun ba Rendimentu Sustentavel Estimadu (ESI) iha orsamentu estadu 2011, ne’ebe 40% as liu duke ne’ebe sira uza iha orsamentu 2010.

  2. Timor-Leste sei hari planta ida iha Beaçu atu prosesa LNG Sunrise. Maske debate ida ne’e sei lori tinan balun tan, ami hanoin katak diak liu ba Timor-Leste atu hanaruk reseita Sunrise nian, liu husi rai hela gas iha rai okos to ita presiza atu troka rendimentu Bayu Undan ne’ebe menus ona.

  3. Esplorasaun petroleu sei deskobre kampu adisional balun iha Timor-Leste, ho total valor dala 70 boot liu kampu Kitan. Ida ne’e besik imposivel — Kitan mak deskobrimentu foun ida deit hafoin referendum, maske iha posu esplorasaun sanulu mak fura ona.

Asumsaun sira ne’e ladun prudente kompara ho asumsaun ne’ebe La’o Hamutuk uza, tamba ami halo projeksaun ho kuidadu. Maibe ohin loron ha’u lakohi halo distraksaun husi mensajem prinsipal. Ho razaun balun ne’ebe hanesan, HDR dala ruma simu asumsaun ne’ebe la serteza ka husik tiha asuntu kontroversial. Maske ida ne’e dalaruma matenek iha klima polarizadu hanesan Timor-Leste nian, ita tenke konsidera realidade tomak ne’ebe relevante atu dezenvolve objektivu no stratejia ne’ebe efektivu, possivel, no pragmatis atu lori nasaun ba futuru.

Projeitu gas Sunrise, mesmu ho planta LNG iha Beaçu, sei fo rendimentu ne’ebe limitadu no servisu oituan ba Timor-oan sira. Uza projeksaun Governu nian ba folin mina-rai no nivel deskontu nian (discount rate), planta LNG ida sei kria maizumenus biliaun $3 ba rendimentu adisional ba estadu, aumenta to biliaun $13 husi ekstrasaun gas no petroleu Sunrise nian, no biliaun $15 husi Bayu-Undan no Kitan. Hamutuk ho biliaun $7 ne’ebe dadauk ne’e iha ona Fundu Petroleu, total riku-soin petroleu Timor-Leste nian sei sai ba biliaun $48. Karik ida ne’e gasta hotu hanesan bainhira nia tama mai, osan ne’e sei fo rata-rata $1.72 ba kada sidadaun ba kada loron ba tinan 40 oin mai, no laiha tan osan hafoin tinan ne’eba.

Futuru Balansu iha Fundu Petroleu
ho planu gastus ohin loron nian no laiha mina-rai ne'ebe deskobre.

Fundu sei hotu iha 2030 ka 2035.

Fundu Petroleu Timor-Leste nian rai-hela rikusoin petroleu balun ba jerasaun futuru, no ne’e sustentavel bainhira tarjeitu investimentu nian atinzi ona no labele gasta rikusoin petroleu nian liu 3% kada tinan. Ho projeksaun ne’ebe optimistiku ne’ebe ha’u mensiona iha leten, no asumsaun ne’ebe lalos atu tuir mata-dalan ESI nian, bainhira rezerva potensial tomak ne’e hotu ona iha 2051, ESI sei sai $1.41 kada ema kada loron, maizumenus metade husi $2.65 kada ema kada loron ba osan ne’ebe sira foti ona husi Fundu Petroleu iha tinan 2011.

Karik Timor-Leste kontinua atu gasta liu ESI, hanesan Governu halo tiha ona desde 2009 no planu atu halo ba futuru oin mai, ESI ida ne’e sei menus liu tan. Iha kazu ne’ebe at liu, karik Sunrise ne’e la dezenvolve no laiha kampu petroleu foun ne’ebe deskobre, planu gastu ohin loron nian sei hamamuk Fundu Petroleu nian tomak iha 2035 tuir asumsaun ba presu Governu nian, no ho asumsaun ne’ebe prudente liu, Fundu Petroleu sei hotu iha 2030. Iha tempu ne’ebe kosok-oan sira ohin loron nian sei hahu’u atu buka servisu.

Karik ita seidauk dezenvolve ita nia seitor ekonomia seluk, hanesan agrikultura, turismu, industria ki’ik, prosesamentu ai-han, Timor-Leste sei aumenta pobreza no nivel edukasaun no saude iha tinan 30 oin mai menus liu. Ita sei la bele tan importa hahan no be’e, ka atu selu ba bolsus estudu, asesores ka kontraktores husi rai liur.

Relatoriu Dezenvolvimentu Humanu UNDP nian foka liu ba dezenvolve ekonomia naun-petroleu Timor-Leste nian atu evita dezastre ida ne’e, no ha’u hein ba ita boot sira hotu atu hamutuk ho povo Timor-Leste sira seluk hodi fo hanoin ida ne’ebe maka’as, desizaun ne’ebe difisil no servisu seriu ne’ebe ita presiza atu dezenvolve seitor naun-petroleu.

The Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis (La’o Hamutuk)
Institutu Timor-Leste ba Analiza no Monitor ba Dezenvolvimentu
Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste
P.O. Box 340, Dili, Timor-Leste
Tel: +670-3321040 or +670-77234330
email: 
laohamutuk@gmail.com    Web: http://www.laohamutuk.org    Blog: laohamutuk.blogspot.com